Niezwykłe życie Krystyny Żywulskiej

Krystyna Żywulska urodziła się w Łodzi w roku 1914 jako Sonia Landau. Studiowała prawo na Uniwersytecie Warszawskim, naukę przerwał wybuch II wojny światowej. W 1941 wraz z rodziną przesiedlona została do warszawskiego getta. Po dwóch latach udało jej się wraz z matką uciec (w dramatycznych okolicznościach musiała pozostawić w getcie ojca). Następnie zaangażowała się w działalność polskiego ruchu oporu pod przybranym nazwiskiem Zofia Wiśniewska, pracując w grupie produkującej fałszywe dokumenty. W 1943 została aresztowana przez gestapo. Przesłuchiwana w alei Szucha twierdziła, że nazywa się Krystyna Żywulska. Osadzono ją na Pawiaku, a następnie, jako więźniarkę polityczną, zesłano do Auschwitz. Była jedną z siedmiu osób, które ocalały z liczącego 800 ludzi transportu z Pawiaka do obozu. Pracowała w kobiecym oddziale rejestrującym nowych więźniów (tzw. Kanada). W obozie Krystyna Żywulska układała wiersze (nie można było ich zapisywać), które z czasem stały się bardzo ważne dla jej współwięźniarek. Uczyły się ich na pamięć i przekazywały dalej. Najbardziej znany stał się Wymarsz przez bramę, który miał być odśpiewany w dniu wyzwolenia obozu. Tytuły innych to Apel, Tańcz, dziewczyno, Niewysłany list, Wycieczka w nieznane, Parada, Wcześniej rosły tu brzozy, które również zostały potajemnie przekazane innym więźniarkom i zapamiętane. Większość z tych wierszy została zagubiona, przetrwało osiem, z których cztery Żywulska włączyła do swojej książki Przeżyłam Oświęcim. Z powodu tych podnoszących na duchu wierszy, współwięźniarka uratowała Żywulskiej życie gdy ta chorowała na tyfus, udało się też doprowadzić do przeniesienia jej do lżejszej pracy w komando Effektenkammer segregującym rzeczy zabrane nowym więźniom. Tę pracę odbywała w Birkenau, w bezpośrednim sąsiedztwie komór gazowych. Z tego okresu pochodzi tzw. Wiązanka z Effektenkammer.

Współwięźniarki z Auschwitz-Birkenau wspominają Krystynę Żywulską.

18 stycznia 1945, w czasie marszu śmierci, ewakuacji obozu koncentracyjnego z Oświęcimia do Wodzisławia Śląskiego, Żywulskiej udało się uciec na granicy Brzeszcz i Jawiszowic, po czym ukrywała się u tamtejszych mieszkańców. Od tamtej pory obchodziła co roku 18 stycznia jako dzień swoich ponownych narodzin. Przybrane przez nią nazwisko Żywulska wyraża jej ogromną wolę życia.

Od razu, jeszcze na gorąco, zaczęła spisywać swoje doświadczenia z obozu zagłady, które zostały wydane już w 1946 jako pierwsza na świecie książka zawierająca relację z Auschwitz Birkenau. „Przeżyłam Oświęcim” z czasem została również wydana również w języku angielskim (I survived Auschwitz), francuskim (J’ai survécu à Auschwitz), niemieckim (Ich überlebte Auschwitz), rosyjskim (Я пережила Освенцим) oraz czeskim (Přežila jsem Osvětim).

Przedstawienie muzyczne na podstawie książki Przeżyłam Oświęcim Krystyny Żywulskiej . Teatr NITI, Sankt-Petersburg, 2016

Po powrocie do Warszawy wyszła za mąż za przyjaciela z dzieciństwa – Leona Andrzejewskiego (1910-1978), funkcjonariusza aparatu bezpieczeństwa PRL. Wstąpiła do PZPR i była członkinią egzekutywy POP PZPR przy Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich w 1950 roku. W tych warunkach Żywulska odzyskiwała poczucie bezpieczeństwa, czując jednocześnie że po tym co przeszła, lepsze i bezpieczne życie jej się po prostu należy. Dopiero po latach zrozumiała, że to nie było to do końca właściwe podejście.

A póki co cieszyła się życiem i dzieliła się radością życia. Pisała satyry, felietony, fraszki, epigramy i limeryki. Jej monologi kabaretowe i piosenki były wykonywane w radiu i filmach, a także drukowane w prasie (np. przez czasopismo Szpilki). W 1968 roku Sława Przybylska wykonała jej piosenkę Żyje się raz. Autorka tekstów dla kabaretów Wagabunda i U Lopka oraz piosenek, z których najpopularniejsze to: Dopóki życie trwa, Taka jestem zakochana, Tańcz ze mną, tańcz do filmu Kochajmy syrenki 1966, Ty i ja, i noc do filmu Kulig z 1968 roku.

Irana Santor – Żyje się raz

Jeszcze pod koniec lat 50. poznała w Warszawie Thomasa Harlana, którego ojciec, Veit Harlan, w czasach narodowego socjalizmu reżyserował filmy propagandowe. Thomas Harlan zajmował się tropieniem nazistowskich zbrodni osób, które obecnie były ważnymi postaciami w Republice Federalnej Niemiec. Pomogła mu w badaniach, których publikacja była niepożądana w Republice Federalnej Niemiec, ale które ostatecznie przyczyniły się do uruchomienia niemieckich procesów kilku byłych nazistów w latach 60. Gdy Harlan i Żywulska zaczęli odkrywać analogiczne kariery byłych nazistów w Niemieckiej Republice Demokratycznej, zleceniodawcy książki, w której ich badania miały zostać opublikowane, zastopowali projekt. Związek Harlana i Żywulskiej – syna nazisty i żydówki, więźniarki Auschwitz został opisany w 1998 roku przez Liane Dirks w książce “Krystyna”.

Żywulska napisała swoją drugą książkę Pusta woda o doświadczeniach getta warszawskiego w 1963 roku, która z czasem opublikowana została również w języku angielskim (Empty Water), francuskim (L’eau vide), niemieckim (Leeres Wasser), japońskim (空の水). Pisząc o Polakach, Żydach i Niemcach unikała uproszczeń, każdy przypadek rozpatrywała indywidualnie.

Out of darkness: two remain (2017). Amerykańska opera o życiu Krystyny Żywulskiej i Gada Becka.
Krystyna opowiada dziennikarce historię swojego przetrwania. Towarzyszą jej wciąż duchy Auschwitz.

Gdy po Marcu 1968 rozwinęła się w Polsce antysemicka kampania, Żywulska, która dopiero w Pustej wodzie ujawniła swoje żydowskie pochodzenie, została poddana ostracyzmowi, a jej obaj synowie byli zmuszeni do opuszczenia kraju. W ślad za nimi udała się najpierw do Monachium, a następnie do Düsseldorfu, gdzie osiedliła się na stałe. Tam przetłumaczyła na język niemiecki obie swoje książki autobiograficzne. Pod koniec życia zajęła się malowaniem obrazów. Umarła na białaczkę w 1992 roku. Pochowana jest w Düsseldorfie.

Jeszcze w 1991 roku Maria Nurowska, na podstawie przeprowadzonych wcześniej rozmów z Krystyną Żywulską, podjęła jeden z wątków jej biografii z czasów pobytu w obozie koncentracyjnym, w książce Listy miłości.

W 1998 roku Liane Dirks w swojej książce “Krystyna” wykorzystała wpisy z pamiętnika Żywulskiej i notatki z przeprowadzonych z nią rozmów. Według Andrzeja Szczypiorskiego ten w połowie dokument, a w połowie literacka stylizacja, tylko częściowo pozwala zbliżyć się do prawdy o Żywulskiej.

W 2012 roku Jake Heggie skomponował krótką operę Inny wschód słońca, której bohaterka (Żywulska) próbuje każdej nocy znaleźć język odpowiedni dla wyrażenia swoich wspomnień, aby móc nagrać je na taśmie.

Sopranistka Sarah Davis odgrywa rolę Żywulskiej w dramacie muzycznym Another Sunrise w reżyserii Ericha Parce’a (2012).

W 2016 teatr NITI w Sankt Petersburgu zrealizował przedstawienie muzyczne na podstawie książki Przeżyłam Oświęcim Krystyny Żywulskiej. Jest to historia sześciu dziewczyn, których losy zostały połączone przez Auschwitz. Jest to opowieść o odwadze, walce, miłości i wierze. To historia kobiety, której niewzruszona wola i pragnienie życia pomogły przetrwać i pokonać to, co może wydawać się niemożliwe do przezwyciężenia.

W 2016 Jake Heggie stworzył na bazie Innego wschodu słońca pełnowymiarową operę Out of darkness: two remain, która została obsypana nagrodami i była dotąd prezentowana między innymi w operach w San Francisco, Seattle, Chicago, Atlancie, Toronto, Baltimore i w Amsterdamie.

Out of darkness: two remain – finał opery.

W 2018 roku rozpoczęły się przygotowania do produkcji filmu fabularnego na podstawie “Pustej wody”.

Rozmowa Magdy Umer z Jackiem Andrzejewskim, synem Krystyny Żywulskiej